नववर्ष स्वागताच्या तऱ्हा

नववर्षाचं स्वागत बकाबका द्राक्ष खाऊन... चिनीमातीच्या बशा फोडून..  समुद्राच्या लाटांवर उड्या मारून... वेगवेगळ्या देशांत कितीतरी तऱ्हा! 

जगभरात सर्वत्र नववर्षाचं स्वागत जोशात करण्यासाठी माणसं एकत्र येत असतात. पण काही देशांतल्या प्रथा मात्र एकदम वेगळ्या आणि मजेशीर आहेत. बघूया तरी... 

आधी आपण जाऊया स्पेनमध्ये. बारा वाजायला थोडाच वेळ उरला आहे...  प्रत्येकाने आपल्याजवळ १२ द्राक्षं ठेवली आहेत. बाराचे टोले सुरू झाले आणि त्या प्रत्येक ठोक्याला समोरचं एक एक द्राक्ष खायला सगळ्यांनी सुरुवात केली. एकेका महिन्याचं नाव घ्यायचं आणि द्राक्ष तोंडात टाकायचं. महिन्यांच्या नावात गफलत न करता आणि ठोके न चुकवता द्राक्ष स्वाहा झाली तर पुढील वर्षभर भाग्यदेवता तुमच्यावर प्रसन्न !  पण हे बोकाणे भरणं तितकंसं सोपं नाही बरं का ! एक द्राक्ष चावून पूर्ण होत नाही तोवर दुसरा टोला पडतो आणि सप्टेंबर-ऑक्टोबर म्हणत खाताना तर फारच गोंधळ उडतो. जे महिने म्हणताना गफलत झाली, त्या महिन्यात भाग्यदेवता तुमच्यावर रुसणार, असं तिथले लोक मानतात. वर्तुळाकार द्राक्ष म्हणजे वैभवाचं प्रतीक. म्हणून आजही स्पेन नागरिक नववर्षाचं स्वागत करताना अगदी उत्साहानं हे द्राक्षसेवन करतात. १९०९ साली म्हणे द्राक्षाचं खूप पीक आलं. द्राक्षे उदंड जाहली! म्हणून बागाईतदारांनी ही शक्कल लढवली अशी आख्यायिका आहे. 

फिलिपाइन्समध्ये द्राक्षच नाही, तर १२ गोलाकार फळं नववर्षाच्या स्वागतासाठी टेबलावर विराजमान होतात. बारा महिन्यांची बारा फळं. वर्तुळाचा आणि वैभवाचा संबंध म्हणाल तर ‘गोल गोल नाणी’!  म्हणून हा गोलाईचा अट्टहास! मग खायचं गोल आणि ल्यायचंही गोल. म्हणजे कपड्यांवर हवं ठिपक्याठिपक्यांचं डिझाइन. खिशात नाणी ठेवून ती खुळखुळवली की, धनाला धन्याची ओळख पटते आणि ते त्या घरी अविरत वाहत राहते. नववर्षाच्या स्वागतासाठी ‘या सुखांनो या!’  म्हणत सगळी दारं आणि खिडक्या सताड उघडल्या जातात. बहुधा त्यांच्याकडेही ‘को जागरति?’ म्हणत लक्ष्मीदेवी फिरत असावी आणि उघड्या दारातून आत येत आपली समृद्धीची पावलं घरात उमटवत असावी.

या उघड्या खिडक्यांमधून अचानक बादलीभर पाण्याचा वर्षाव झाला तर? नाहीतर एखादी जुनी वस्तू भिरकावली गेली तर? खिडकीबाहेर फर्निचरचे किंवा इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांचे ढीग दिसले, तर तुम्ही आहात साऊथ आफ्रिकेत. तेथील लोक ‘आऊट विथ द ओल्ड अँड इन विथ द न्यू’ ही म्हण त्या दिवशी प्रत्यक्ष जगतात. खिडकीतून पाणी ओतलं गेलं असेल तर तुम्ही आहात कॅरिबियन बेटांमधील प्युर्टो रिको या देशात नाही, तर आपल्या शेजारील बर्मामध्ये आहात. वाईट प्रवृत्तींना पिटाळून लावणारं हे पाणी सगळंकाही शुद्ध करू शकतं- तन, मन आणि आत्मासुद्धा! 

समुद्रकिनाऱ्यावर वसलेल्या देशांमध्ये पाण्याला अनन्यसाधारण महत्त्व! ब्राझील या साऊथ अमेरिकेतील देशाने तर समुद्राला देवत्व बहाल केलं आहे. तसा हा उत्सवप्रिय देश! रिओ शहराच्या कोपाकाबाना समुद्रकिनारी नववर्षाच्या स्वागतासाठी शुभ्र वेष परिधान केलेल्या लोकांची गर्दी, डोक्यावर फटाक्यांची आतषबाजी आणि सांबा संगीताचा ठेका अशा आवाजाच्या दुनियेत अचानक समुद्रातून लक्ष्मीदेवीने वर यावं तशी ही लेमान्या नावाची सागरदेवता वर येते (कोणीतरी तिचा वेष घेतलेला असतो) आणि हर्षोल्हासाने फसफसणारे नागरिक अचानक शांत होतात. लाटांच्या जवळ जाऊन पांढरी फुलं आणि मेणबत्त्या समुद्रात सोडतात. देवीला भाविक जनांनी वाहिलेली ही प्रेमांजली असते. नवीन वर्षात केलेल्या इच्छा-आकांक्षांची पूर्ती व्हावी, अशी इच्छा मनात धरून हे दिवे समुद्रात सोडले जातात. धवल रंग म्हणजे शांती आणि समृद्धतेचं प्रतीक. लाटांचा स्पर्श पायाला होऊ लागला की, मनात एकेक इच्छा धरून सात लाटांवरून उड्या मारायच्या. देवी प्रसन्न होऊन आपली इच्छापूर्ती करेल, हा संकल्प मनात ठेवून तिला पाठ न दाखवता आदराने नतमस्तक होत पाण्याबाहेर यायचं. लाटांवरून उड्या म्हणजे पुढील वर्षात येणाऱ्या खडतर आव्हानांवर मात करू शकू अशी देवीची करूणा भाकणं.  पाणी म्हणजे जीवन. पाण्याचा स्पर्श म्हणजे नवचैतन्याचा संचार! नववर्षाचा क्षण पाण्याच्या सान्निध्यात घालवणं हा पूर्वापार चालत आलेला संकेत किती अर्थगर्भ आहे!   

सात आकडा जगात अनेक ठिकाणी भाग्यांक समजला जातो. ब्राझीलमधील मंडळी १२च्या ठोक्याला ७ डाळिंबाचे दाणे चावतात, पण ते न गिळता त्याचा चोथा कागदात बांधून एका नोटेबरोबर पाकिटात ठेवतात.  वर्षभरात मग पाकीट कधीच रिकामं होत नाही, असा समज! डाळिंब हे धनाचं प्रतीक आहे. ब्राझीलमध्ये नव्या वर्षाच्या दिवशी आवर्जून डाळी, कडधान्य खाल्लं जातं. चवळी हे कडधान्य नाण्याची आठवण करून देतं म्हणून ते खातात आणि काळासारखा नेहमी पुढे जाणारा म्हणून माशाचं सेवन करतात. मागे चालू शकणाऱ्या टर्की किंवा खेकडा यांचं सेवन कटाक्षाने टाळलं जातं. 

काही देशातील रीती खरंच मजेशीर आहेत. इस्टोनिया या देशात नववर्षाच्या दिवशी सात किंवा नऊ वेळा अन्न भक्षण केलं जातं. येणाऱ्या वर्षात अन्नाची ददात नसेल असं दर्शवणारी ही प्रथा! 

डेन्मार्कमध्ये तर मित्रप्रेम दर्शवण्यासाठी त्याच्या दरवाजासमोर चिनीमातीच्या बशा फोडल्या जातात. चिरंतन दोस्तीचं प्रतीक अशा या फुटक्या काचांच्या तुकड्यांचा खच जितका जास्ती, तितके तुम्ही अधिक लोकप्रिय. डॅनिश लोक नववर्षात पदार्पण करताना चक्क खुर्चीवरून उडी मारतात. 

कोलंबियाचे रहिवासी प्रवासवेडे. म्हणून ते रात्री बारानंतर रिकामी सूटकेस घेऊन गल्लीतून फिरतात.  

समुद्रसपाटीपासून उंचावर राहणाऱ्या स्कॉटलंडमधील रहिवाशांना आस असते भाग्यपुरुषाच्या पदार्पणाची. नववर्षात आपल्या घराच्या उंबरठ्याच्या आत काळे केस असलेल्या उंच माणसाने पहिलं शुभ पाऊल टाकावं अशी प्रत्येकाची इच्छा असते. भेटीदाखल त्याने ऊब देणारा कोळसा, समृद्धीसाठी नाणं, अन्नासाठी ब्रेड, आयुष्यातील स्वाद म्हणून मीठ आणि आनंददायी पेय म्हणून स्कॉटलंडमधील प्रसिद्ध व्हिस्की घेऊन जावी अशी रीत आहे. मध्यरात्रीनंतर काळ्या केसांच्या माणसांनी दार ठोठावून घरात प्रवेश मागायचा असतो. पूर्वी उत्तरेकडील देशांमधून व्हायकिंग हे चाचे येत आणि खूप लूटमार करत. त्यांचे केस सोनेरी असत. त्यामुळे नववर्षात उंबरठ्यावर पहिलं पाऊल ठेवणारा सोनेरी केसांचा माणूस हा संकटं घेऊन येईल अशी भीती स्कॉटिश लोकांच्या मनात असते. या भाग्यपुरुषाच्या  स्वागतार्थ फायरप्लेसमधील राख घराबाहेर टाकून, घर झाडून, पुसून स्वच्छ केलं जातं. दिवाळीत घराचं नरक बनवणाऱ्या नरकासुरास घरात येण्यास मज्जाव करण्यासाठी आपणही  घराची साफसफाई करतोच की ! 

रशियात सुद्धा या स्वच्छतेला खूप महत्त्व आहे. घराची आणि तनामनाची स्वच्छता करण्यासाठी ते रात्री कडकडीत गरम पाण्याने अंघोळ करतात. नववर्षाचा पहिला क्षण जसा असेल तसं पूर्ण वर्ष जाईल या श्रद्धेपोटी ते त्या क्षणाला आनंदी बनवण्याचा पराकोटीचा प्रयत्न करतात. वादविवाद न करता, हसऱ्या चेहऱ्याने त्याचं स्वागत करतात. चिंतांना तिलांजली देऊन, जुनी कर्जं फेडून, वैर विसरून, कोरी पाटी घेऊन, ‘जुने जाऊ द्या मरणालागुनी, जाळून किंवा पुरुनी टाका’ म्हणत त्याला सामोरं जातात. ‘झोपला तो संपला’! झोपी गेलेल्याचं पुढचं वर्षं निष्क्रिय जाणार अशी त्यांची पक्की धारणा असते.  बाराचे टोले पडतात तेव्हा शॅम्पेनचे ग्लास किणकिणतात. मात्र त्याआधी आपल्या नववर्ष आकांक्षांची यादी करून, जाळून, त्या कागदाची राख त्यात मिसळली जाते. 

डेड मोरोझ म्हणजे सांताक्लॉजचा रशियन अवतार. त्याची नात सेनगुरोचक म्हणजे हिमसुंदरी. शहरात त्यांची मिरवणूक निघते. ते सगळ्यांना शुभेच्छा देत आनंद लुटत जातात.    

बेल्जियम देशातील मुलं पालकांना आणि आजी आजोबांना पत्र लिहितात. त्याला नक्षीकाम करून सजवतात आणि बरोब्बर १२ वाजता ती मोठ्याने वाचून दाखवतात. अशा छानछान पद्धती आपण आपल्या जीवनात समाविष्ट करू शकतो, नाही का? 

जपान हा पूर्वेकडचा, सूर्यप्रेमी आणि भाविकांचा देश! ही मंडळी नववर्षाच्या पहिल्या दिवशी हमखास मंदिरात सापडतात. प्रार्थना, शुभकामना आणि ईश्वराप्रती आभारप्रदर्शनासाठी ही मंदिराची वारी केली जाते. बारा वाजता बुद्धमंदिरातील घंटेचे टोल वाजू लागतात. मात्र बारा नाही तर १०८ वेळा ती घंटा वाजते. बौद्ध धर्मात मानल्या जाणाऱ्या १०८ इच्छा-वासनांचा नाश हा नाद करतो. नववर्षाच्या सूर्यकिरणांचं दर्शन घेण्यासाठी पहाटे एखाद्या टेकाडावर किंवा समुद्रावर जाण्याचा रिवाज जपानी संस्कृतीत पाहायला मिळतो. नववर्षाचा सूर्योदय म्हणजे त्यांच्या लेखी भाग्योदय!   

नववर्ष साजरं करण्याच्या किती वेगवेगळ्या प्रथा आहेत बघा. कुणासाठी रंग महत्त्वाचा. -शुभ्र म्हणजे शांती. कुणासाठी अ‍ॅक्शन महत्त्वाची. खुर्चीवरून उडी, लाटांवरून उडी, फर्निचरची फेकाफेक नाहीतर पाण्याचा वर्षाव, दारात बशा फोडणे किंवा गल्लीत सामान घेऊन फिरणे. कुणासाठी खाणे महत्त्वाचे. गोलाकार संत्र, द्राक्ष, नाहीतर डाळिंबाचे दाणे. जेवणात नाण्यांची आठवण करून देणारी चवळी, किंवा काळासारखा पुढे पुढेच सरकत जाणारा मासा. या सगळ्या चालीरीतींमध्ये मला जाणवतो आशावाद ! नवीन वर्ष, नव्या आकांक्षा ! नवी उमेद!... 

‘एकाच या जन्मी जणू, फिरुनी नवे जन्मेन मी!’

-मेधा आलकरी 

***